Yedi soruda yanan ormanlık alanlara ne oluyor?

Türkiye’nin farklı bölgelerinde yaz aylarında çıkan yangınlar binlerce hektarlık alanı kül etti. 2024 yazında Muğla, Antalya, Mersin ve İzmir’de yüzlerce hektar orman yanarken 2021’deki “mega yangınlarda” kayıp 140 bin hektarı buldu.

Her felaketin akabinde da birebir tartışma alevleniyor: Yanan ormanlar hakikaten tekrar ormana mı dönüştürülüyor, yoksa bu alanlar otellere, konutlara, madenlere yahut güç tesislerine mi açılıyor?

Anayasa ve resmi kurumlar ne diyor?

Anayasa’nın 169. unsuru açık: Yanan ormanların yerinde yeni orman yetiştirilir, diğer emelle kullanılamaz.

Dolayısıyla hukuken yanmış ormanların imara yahut madenciliğe açılması mümkün değil.

Orman Genel Müdürlüğü (OGM), büyük yangınların akabinde yaptığı açıklamalarda yanan alanların “orman statüsünü koruduğunu” ve “başka hedefle tahsis edilmediğini” sistemli olarak vurguluyor. 2021’deki mega yangınlardan sonra kurum, yanmış alanlarda verilmiş tüm müsaadelerin iptal edildiğini duyurmuştu. Bakanlık da yanan alanların kısa müddet içinde ağaçlandırılarak yine ormanlaştırıldığını bildirdi.

OGM’ye nazaran 2014–2024 devrinde 260 bin 739 hektar orman alanı yangınlarda kaybedildi. Yıllık ortalama kayıp 23 bin 704 hektar oldu. En yüksek kayıp 2021’de 139 bin 503 hektar olarak kayda geçti. Türkiye’de toplam 23,2 milyon hektar orman bulunuyor; bunun 9,5 milyon hektarı “bozuk orman” statüsünde.

Yanan alanlarda otel ya da konut yapılıyor mu?

DW Türkçe’ye konuşan İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa Orman Fakültesi Toprak İlmi ve Ekoloji Anabilim Kolu’ndan Prof. Dr. Doğanay Tolunay, kamuoyunda sıkça lisana getirilen “yanan ormanların otellere açıldığı” argümanlarının yanlışsız olmadığını söylüyor. “Turizmi Teşvik Kanunu ile bir orman alanı turizm gelişim bölgesi ilan edildiğinde yanmasına gerek olmadan buraya otel inşa edilebiliyor. Hatta Ege ve Akdeniz’de kıyılardaki birçok otel bu formda inşa edilmiştir” diye ekliyor.

Doğanay Tolunay yanmış orman alanlarının öteki kullanım alanlarına verildiği iki örnek olduğunu söylüyor. Bunlardan birincisi Bodrum Güvercinlik Koyu. Güvercinlik’te direkt yanmış bir orman alanına otel yapıldı. Fakat Tolunay, burada müsaadenin yangından evvel verildiğini; bölgenin turizm gelişim bölgesi ilan edildiğini ve kazanılmış hak gerekçesiyle otel yapıldığını aktarıyor.

İzmir Bayraklı’da da 2024 yangınlarından sonra 375 hektarlık bir alan Cumhurbaşkanlığı kararıyla orman sonları dışına çıkarıldı. Tolunay, bu alanın da aslında 2020’de orman hudutları dışına çıkarıldığını, dava sürecinde adaptan bozulduğunu, ortadan geçen dört yıl içinde toplu konutların inşa edildiğini ve 2024’te yeni karar ile sürecin tamamlandığını söz ediyor.

Kamuoyunda yanlış bilinen örneklerden biri de Trabzon Sürmene. Prof. Dr. Tolunay, burada villaların yanmış orman üzerine değil, yakınındaki bir tabiat parkı içinde inşa edildiğini lisana getiriyor.

Orman statüsü yangınla kayboluyor mu?

Bir alanın yanması orman vasfını kaybettirmiyor. Orman Kanunu’na nazaran orman olarak tescil edilmiş topraklar üzerindeki ağaçlar kesilse ya da yansa bile arazi orman olarak kabul ediliyor. Doğanay Tolunay, “Hatta maden, otel, havaalanı, yol, güç tesisi için müsaade verilen orman alanlarının dahi orman statüsü düşmez” diyor.

“İzinlerle yapılaşmış alanların mühlet bitiminde OGM’ye geçmesi gerekiyor” diyen Tolunay, İstanbul Havalimanı örneğini veriyor. Büyük kısmı orman yeri üzerinde bulunan havalimanının 49 yıllık müsaade mühletinin 99 yıla kadar uzatılabileceğini, fakat bu mühletin sonunda yasa değişmezse OGM’ye devredilmesi gerektiğini hatırlatıyor.

Maden alanları için de yine ormanlaştırma zaruriliği bulunuyor. Lakin şirketlerin birden fazla bu yükümlülüğü yerine getirmediği için süreç aksıyor.

İzin süreçleri neden “yangından da beter”?

Tolunay, kamuoyunun yanmış ormanlara odaklanmasına karşın asıl baskının izinlerden geldiğini anlatıyor:

“Kamuoyu her ne kadar yanan ormanların imara ve madene açılacağını düşünse de aslında yangınlardan beter uygulamalar var.”

Tolunay’ın verdiği bilgiye nazaran 1982-2012 ortasında müsaade verilen orman alanı ölçüsüne dair datalara ulaşılamasa da Turizmi Teşvik Kanunu kapsamında 2012–2024 ortasında 5 bin 189 hektar orman alanı tahsis edildi.

Ayrıca Orman Kanunu’nun 16. unsuruyla madenlere, 17. unsuruyla de ormanlarda diğer faaliyetlere müsaade verilebiliyor. Bunlar, kamu faydası ve zaruret denilerek ormanlardan verilen yol, havaalanı, güç tesisi, boru çizgisi, mezarlık, yerleşke, hayvan barınağı, spor tesisi üzere 50 kadar faaliyete verilen müsaadeler.

Kanunun 16. hususuyla verilen maden müsaadeleri 225 bin hektara ulaşırken bunun 121 bini son 13 yılda verildi. Husus 17 ile toplam 707 bin hektar orman öteki faaliyetlere tahsis edildi. Ormanlardan müsaade verilen 933 bin hektarın yalnızca 30-40 hektarında yanan ormana otel inşa edildi.

Tolunay’ın verdiği bilgiye nazaran 2004–2024 devrinde yanan alanların toplamı 351 bin hektarken, birebir devirde müsaade verilen alanlar 597 bin hektar. Buna nazaran müsaade verilen alan ölçüsü yanan alanlardan yüzde 70 fazla. 2021 yangınları hariç tutulduğunda ormanlardan müsaade verilen alan ölçüsü yanan alanların üç katına denk geliyor.

Yanmış alan ile turizme tahsis edilen alan ortasındaki fark ne?

Tolunay, Turizmi Teşvik Kanunu’yla tüm ormanların potansiyel olarak turizm gelişim bölgesi ilan edilebileceğini belirtiyor. Fakat bir sınırlama var: Vilayet genelindeki ormanların binde beşinden fazlası bu hedefle ayrılamıyor.

Antalya’da en fazla 6 bin hektar orman bu halde tahsis edilebiliyor. Yanmış alanların ise Anayasa’nın 169. hususu gereği turizme mevzu edilmemesi gerekiyor. Tolunay, fakat yine ormanlaştırma tamamlandıktan 10–15 yıl sonra bu alanların yine turizm tahsisine açılabileceğini söylüyor.

Madencilik yönetmelikleri nasıl değişti?

Tolunay, Orman Kanunu’nun 16. unsur uygulama yönetmeliğinin geçtiğimiz aylarda değiştirildiğini hatırlatıyor. Evvelki düzenlemede kıyıya 5 kilometre uzaklık ve yerleşimlere 500 metre ara içindeki ormanlarda madencilik yasaktı. Lakin bu kararlar iptal edildi. Hasebiyle artık buralarda da ocak açılabilecek.

Değişikliğin Temmuz 2024’te Meclis’ten geçen torba kanunla irtibatlı olduğunu belirten Tolunay, düzenlemenin kamuoyunda “zeytinliklerin taşınması” olarak bilinse de aslında maden ruhsatları için çok daha geniş sonuçlar doğurduğunu söylüyor.

Sonuç olarak Tolunay’a nazaran tüm ormanlarda potansiyel olarak madencilik yapılabilir durumda. Tekrar ormanlaştırma tamamlandıktan sonra müsaade verilmesinin de önü açık.

Yanan alanlar nasıl yine ormanlaştırılıyor?

Tolunay, yangınların otel yahut maden için çıkarıldığı niyetinin yanlış olduğunu, bunun yangınların gerçek nedenlerini sorgulamayı engellediğini belirtiyor. Ayrıyeten bu algının OGM üzerinde baskı yaratarak yanan alanların süratle dozerlerle işlenmesine yol açtığını lisana getiriyor.

Tolunay, ağır makinelerle yapılan süreçlerin toprağı erozyona hassas hale getirdiğini, geniş yangınlarda fidan yetersizliği nedeniyle yanlış tiplerin dikildiğini, bunun da genetik çeşitliliği bozduğunu tabir ediyor.

“Yanan ormanlar birkaç istisna haricinde ormanlaştırılırken müsaadelerle kaybedilen ormanların neredeyse tamamı bir daha orman olmuyor” diyen Tolunay’a nazaran 9,5 milyon hektarlık bozuk orman alanının imara açılmasının önünde de yasal bir pürüz yok. Müsaadelerin en değerli yangın çıkış nedenleri ortasında da yer aldığını belirten Tolunay, orman yangınları konusundaki hassasiyetin, asıl olarak ormanlardan verilen izinlere yöneltilmesi gerektiğini söz ediyor.