Aliağa’da tersane emekçisi: Asbestli elyaflarla elimizi sildik
13 yıl boyunca 30’dan fazla gemide söküm işinde çalıştı, yıllarca İngiliz savaş gemilerinin kablolarını çıplak elle kesti. Maske, eldiven, bot ya da esirgeyici elbiseleri yoktu. Asbest sökümüne dair rastgele bir eğitimden de geçmemişlerdi.
2023’te akciğerlerinde asbest kaynaklı hasar tespit edildi. Malulen emekli edildi.
“Meslek hastalığı teşhisi konuldu, artık çalışırsan üç beş yıl içinde ölürsün dediler, havası pak olan bir yerde yaşa dediler. Lakin bu türlü bir imkanımız olmadı. Bir oğlum var, süreksiz işlerde çalışmaya devam ediyorum. Hayat çok zor” diyor.
İsmini vermek istemeyen 45 yaşındaki emekli emekçi, Aliağa’daki gemi sökümünde sıkıntı şartlardan çalışan emekçilerden yalnızca biri.
Meslek hastalığı teşhisi Leyal Gemi Söküm şirketinde çalışırken kondu. Şimdilerde ise bu firma yeni bir gemi sökümü ihalesiyle gündemde: İngiliz Kraliyet Donanması’na ilişkin tartışmalı HMS Bristol gemisi.
“Asbesti hami kumaş sanıyorduk”
İşçi, Leyal’deki çalışma şartlarını şöyle anlatıyor:
“Asbesti borulara sarılı kollayıcı kumaş sanıyorduk. Ellerimizle temizledik, asbestli elyaflarla elimizi siliyorduk. 2011’den 2023’e kadar çalıştım. Maske ya da gözlük iki yıldır veriliyordu, o da ayda bir tane. Kontrol geleceği vakit gemiler süslenirdi, üstü örtülürdü. Asıl tehlikeyi kimse görmezdi.”
İşçinin aktardığına nazaran, birçok meslektaşı benzeri şartlarda çalışıyor fakat hastalığını gizliyor, dava açmıyor:
“Çünkü herkesin çoluğu çocuğu var. Korkuyorlar.”
Denize atık bırakıldığını, kimyasal toprağın gece kepçeyle taşındığını ve Avrupa Birliği (AB) standartlarının gerçekte uygulanmadığını da kelamlarına ekliyor.
İşçi ayrıyeten, HMS Bristol gemisinin de benzeri tehlikeler taşıdığına dikkat çekiyor:
“İngiltere’den gelen son gemide çok fazla kimyasal var. Şartlar ise birebir.”
HMS Bristol’un sökümünü Leyal yapacak
İngiltere Kraliyet Donanması’na ilişkin HMS Bristol gemisi, 3 Temmuz 2025’te Aliağa’ya ulaştı. Söküm ihalesini Leyal şirketi aldı. Lakin şirket hakkında AB raporlarında yer alan tezler, etraf ve personel sıhhati açısından telaşları artırıyor. Etraf örgütleri, gerekli tedbirler alınmazsa HMS Bristol’ün sökümünün yeni bir kirlilik ve sıhhat krizine yol açabileceği ikazında bulunuyor.
İngiliz Kraliyet Donanması’na ilişkin tartışmalı HMS Bristol gemisiFotoğraf: Privat
DW Türkçe’nin edindiği bilgilere nazaran, HMS Bristol’e ait olarak çeşitli teknik eksiklikler tespit edildi. Gemide bugüne kadar tam kapsamlı bir asbest araştırması yapılmadı ve 2019’da hazırlanan Tehlikeli Unsurlar Envanteri (IHM) bu tarihten sonra güncellenmedi. Mevcut idare araştırması, erişilebilir tüm asbest kaynaklarını belirlemekte yetersiz kaldı.
Gaz Türbini Odası’nda sırf “görsel örnekler” alındı. Bu odada asbest dokuma bezi tespit edilmesine karşın tıpkı boru tesisatının bulunduğu başka kısımlar incelenmedi. Uzmanlar, gemide kayıtlara geçmemiş önemli ölçüde asbest bulunabileceğine dikkat çekiyor. Ayrıyeten birtakım koridorların duvar kaplamalarının yapısı kuşkulu bulunurken bu materyallerin asbest içerebileceği bedellendiriliyor.
“Kirlilik kronikleşti, kontrol yok”
HMS Bristol Aliağa’ya gerçek gelirken İzmir Tabip Odası, Ege Etraf ve Kültür Platformu Derneği (EGEÇEP) ile Depo, Liman, Tersane ve Deniz personelleri Sendikası (DGD-Sen) Aliağa’daki 22 gemi söküm tesisine ait kabahat duyurusunda bulundu. Bu tesislerden 11’i AB sertifikalı. Hata duyurusunda kamu vazifelileri ve özel şirketler hakkında çevreyi taammüden yahut taksirle kirletme, vazifesi berbata kullanma ve özel dokümanda sahtecilik üzere suçlamalar yer aldı.
Aliağa Cumhuriyet Başsavcılığına sunulan cürüm duyurusu, sadece şirketleri değil, tıpkı vakitte bu şirketleri denetlemesi gereken kamu görevlilerini, evrak düzenleyen özel kontrol firmalarını ve Gemi Geri Dönüşüm Sanayicileri Derneği’ni (GEMİSANDER) kapsıyor.
Başvuruda Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Ticaret Bakanlığı, Sağlık Bakanlığının da kontrol vazifesini gereğince yerine getirmediği öne sürülüyor.
Leyal Gemi Söküm için “kirliliği gizleme” iddiası
Suç duyurusunda ismi geçen tesislerden biri de Leyal Gemi Söküm şirketi oldu. Avrupa Birliği’nin (AB) kontrol raporlarına yansıyan bulgulara nazaran, tesiste etraf kirliliğini gizlemeye yönelik uygulamalara başvuruldu.
2023 yılında yapılan kontrollerde, kıyıda siyahlaşmış, kontamine toprağın üzerinin yeni bir toprak katmanıyla örtüldüğü ve böylelikle kirliliğin görünmez hâle getirilmeye çalışıldığı tespit edildi. Birebir bölgede 2024 yılına ilişkin raporlarda da misal uygulamaların sürdüğü kayda geçti.
Denetim grupları, kıyı şeridinde kesim süreçlerinden arta kalan metal modüller ve boya kalıntılarına rastladı. Kesim sırasında çevresel bariyer yahut güvenlik tedbiri alınmadığı, yalnızca mıknatısla yapılan yüzeysel temizliklerin kâfi olmadığı belirtildi.
Zehirli asbest hususunun yakından görünümüFotoğraf: Valery Voennyy/Zoonar/picture alliance
Tesise ilişkin çevresel izleme bilgilerinde ise deniz suyundaki askıda katı unsur, fenol, petrol türevleri ve amonyak üzere kirleticilerin yasal eşik kıymetlerin üzerinde olduğu kaydedildi.
Suç duyurusunda, Leyal’de belgelenen bu uygulamaların sadece AB standartlarına değil Türkiye’nin yürürlükteki etraf mevzuatına da karşıt olduğu vurgulandı.
Bölgenin kirlilik kapasitesi aşıldı
Suç duyurusunun temelini, Aliağa’daki gemi söküm alanında yıllar içinde biriken çevresel kirlilik oluşturuyor.
2019 tarihli TER-TEMİZ raporu ve TÜBİTAK ile Ege Üniversitesi’nin 2021’de yayımladığı bilimsel çalışmalar, toprakta arsenik, kurşun, kadmiyum; deniz ortamında ise PAH, TBT ve öteki ağır metallerin hudut kıymetlerin çok üzerinde olduğunu ortaya koyuyor.
Buna karşın ilgili kamu kurumlarının kirliliği önlemeye dönük adım atmaması cürüm duyurusuna münasebet gösteriliyor.
AB raporları: Tehlike belgelenmiş durumda
Suç duyurusuna eklenen AB kontrol raporları, Aliağa’daki tesislerin birçoklarının önemli etraf ve iş güvenliği ihlalleri barındırdığını belgeliyor. Buna nazaran birçok tesiste kontamine topraklar gelişi hoş formda alana seriliyor, tehlikeli atıklar yola uygun bertaraf edilmiyor ve personel sıhhatine yönelik temel tedbirler alınmıyor. AB tarafından onaylı olan tesislerde dahi bu bulgular yer alırken kontrole kapalı tesislerde riskin daha büyük olduğu vurgulanıyor.
Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığının yalnızca su kalitesine dair izleme yaptığı; hava, toprak, tortu ve biyolojik izlemelerin ise yapılmadığı belirtiliyor. Dahası, çevresel izleme yetkisinin yetkisiz halde GEMİSANDER’e devredildiği, bu durumun da kamu misyonunu ihmal manasına geldiği tabir ediliyor.
Sahte kontrol, etraf kirliliği, yetersiz önlem
Suç duyurusunda, gemi söküm tesislerinde kontrol süreçlerinin göstermelik yapıldığı, kimi özel kontrol şirketlerinin uygun olmayan ekipmanlara düzmece onay evrakları düzenlediği ileri sürülüyor. Halat, kanca ve vinç üzere kritik kaldırma ekipmanlarının sırf birkaç gün içinde denetlendiği ve bu süreçlerin izlenebilirliğinin neredeyse hiç olmadığı vurgulanıyor.
Ayrıca söküm süreçleri sırasında yağlı, boyalı ya da asbestli modüllerin kâfi paklık yapılmadan işlendiği, bu nedenle toprağa ve denize toksik hususların karıştığı belirtiliyor.
Aliağa’ya 2022 yılında gelen ve tartışma yaratan Brezilya donanmasına ilişkin Nae Sao Paulo isimli gemi Fotoğraf: DHA
Tüm bunlara ek olarak gemi söküm iş kolunda Milletlerarası Çalışma Örgütü’nün (ILO) “en tehlikeli işler” ortasında saymasına karşın personellere gözetici ekipman sağlanmadığı, eğitim ve acil durum tatbikatlarının yapılmadığı ve iş güvenliği kayıtlarının eksik olduğu belirtiliyor. Asbeste maruz kalan personellerin önemli meslek hastalıklarına yakalandığı örneklerle aktarılıyor.
Bu tespitler, söküm ihalesini Leyal şirketinin aldığı HMS Bristol gemisine ait tasaları daha da artırıyor. Sivil toplum kuruluşları gerek şirketin geçmiş uygulamaları gerekse bölümdeki genel kontrol zafiyetleri göz önüne alındığında bu geminin sökümü önemli etraf ve sıhhat riskleri barındırdığına işaret ediyor.
Aliağa Çalışma Grubuna göre Çevre Bakanlığı tarafından HMS Bristol için gerekli müsaadelerin temin edilmemesi ve İngiltere’nin gemiyi Basel mukavelesinin prensipleri çerçevesinde sökülmesi hedefiyle geri almasının kıymetlendirilmesi gerekiyor.
