Çin’in güçlü silahı: Ender hammaddeler

Çin’in elektronik, otomotiv ve savunma sistemleri için vazgeçilmez olan ender toprak elementleri üzerindeki hâkimiyeti, süregelen ticaret görüşmeleri sırasında ABD karşısında Pekin’e değerli bir koz sağlıyor.

Küresel üretimin yaklaşık yüzde 60’ını, rafinasyonun ise neredeyse yüzde 90’ını denetim eden Pekin, ender hammaddeler ve kalıcı mıknatısların ihracatına kısıtlamalar getirerek bu alandaki gücünü daha da pekiştiriyor.

ABD Başkanı Donald Trump’ın, Çin eserlerine uyguladığı yüksek gümrük vergilerine karşı alınan kimi tedbirler sonradan gevşetilmiş, böylelikle Washington ile müzakerelerin sürmesi sağlanmıştı. Fakat artık Çin, stratejik elementlere ait geniş kapsamlı yeni ihracat denetimleri açıkladı; sürece teknolojilerinin yurt dışına satışına yönelik kısıtlamaları genişletti ve bilhassa savunma endüstrisi ile yarı iletken dalına yönelik ihracatı sınırladı.

Bu adım, yerli rafinasyon kapasitesinden mahrum olan ABD’nin stratejik bir madenin temini konusunda ne kadar kırılgan olduğunu bir kere daha gözler önüne serdi. Pekin’in bu adımı, Trump ile Çin Devlet Başkanı Şi Cinping’in beklenen yüz yüze görüşmesinden yalnızca birkaç hafta evvel geldi.

Berlin merkezli Çin araştırma kuruluşu Sinolytics’in yöneticilerinden Jost Wübbeke, DW’ye şu değerlendirmeyi yapıyor:

“Dünya iktisadı büyük ölçüde Çin’den gelen bu mıknatıslara bağımlı. Şayet ihracat durursa, bunun tesiri global ölçekte hissedilir.”

Daha evvelki kısıtlamalardan kaynaklanan tedarik zinciri aksaklıkları ABD endüstrisini aslında güç durumda bırakmıştı. ABD’li araba üreticisi Ford, mayıs ayında Chicago’daki SUV üretimini hammadde meşakkati nedeniyle azaltmak zorunda kaldığını açıkladı. Oto kesim tedarikçileri Aptiv ve BorgWarner ise arz ıstıraplarına karşı az elementlere daha az ihtiyacı olan yahut hiç muhtaçlık duymayan motorlar geliştirdiklerini duyurdu. Lakin bu yeni teknolojiler şimdi yaygın olarak kullanılmıyor.

ABD’li şirketlerin stokları tükenmek üzere

Amerikan Ticaret Odası’nın Çin’de mayıs ayında yaptığı bir ankete nazaran, ABD’li şirketlerin yüzde 75’i stratejik element stoklarının birkaç ay içinde tükeneceğini öngörüyor. ABD’li üreticiler Washington idaresine, ihracat kısıtlamalarının kaldırılması için müzakereleri hızlandırma daveti yaptı.

Haziran ayında Londra’da yürütülen görüşmeler sırasında Çin, ihracat lisanslarının onay süreçlerini hızlandırma kelamı verdi lakin büyük bir birikmiş belge hâlâ beklemede. Pekin’in son kısıtlamaları, bu alandaki sonlu rahatlamayı bilakis çevirme tehlikesi taşıyor.

Çin’in ender hammaddeleri jeopolitik bir kaldıraç olarak kullanması yeni bir durum değil. Pekin, 2010 yılında Japonya ile yaşadığı bir hudut uyuşmazlığı sırasında iki ay boyunca ihracatı büsbütün durdurmuştu. Bu adım fiyatların süratle artmasına ve tedarik risklerinin belirginleşmesine yol açmıştı.

New York merkezli danışmanlık firması Teneo’nun yöneticilerinden Gabriel Wildau, Çin’in ihracat lisans sisteminin Trump’ın tarifelerine süreksiz bir reaksiyon değil, kalıcı bir siyaset olduğunu vurguluyor. “Arz kesintileri daimi bir tehdit ögesi olmaya devam edecek” diyen Teneo, Pekin’in Washington üzerindeki baskısını sürdürmeye niyetli olduğuna işaret ediyor.

Avrupa endüstrisi de etkileniyor

Stratejik elementlerdeki kıtlık, sadece ABD ekonomisini etkilemiyor. Avrupa Birliği, otomotiv kesimleri, savaş uçakları ve tıbbî görüntüleme aygıtları için gerekli az hammaddelerin yüzde 98’inde Çin’e bağımlı durumda.

Avrupa Otomotiv Tedarikçileri Birliği, haziran ayında yayımladığı bildiride, kesimin “Çin’in ihracat kısıtlamaları nedeniyle önemli biçimde sarsıldığını” belirterek, “Avrupa genelinde üretim çizgilerinin durduğu, stokların azalmasıyla önümüzdeki haftalarda tesirlerin daha da artacağı” ikazında bulundu.

İtalyan Milletlerarası Siyasi Araştırmalar Enstitüsü (ISPI) araştırmacısı Alberto Prina Cerai, DW’ye yaptığı değerlendirmede, Brüksel’in vakit kazanmak için acil tedbirler alması gerektiği görüşünde:

“Ölçek açısından Çin’i yakalamamız mümkün değil. Madenlerden mıknatıs üretimine uzanan entegre bir tedarik zincirine sahipler ve bu modeli kopyalamak neredeyse imkânsız. Kısa vadede Çin’den büsbütün kopmak da düşünülemez; lakin Avrupa, bu karşılıklı bağımlılığı dengeli bir sanayi stratejisiyle yönetmeli.”

Avrupa Komitesi, Kritik Hammaddeler Yasası kapsamında 2030 yılına kadar AB içinde yılda 7 bin ton mıknatıs üretmeyi hedefliyor. Bu emelle birçok madencilik, rafinasyon ve geri dönüşüm projesi yürütülüyor. Bu yıl Estonya’da büyük bir az toprak elementleri sürece tesisi açıldı; güneybatı Fransa’daki bir öteki tesisin ise 2026’da devreye girmesi planlanıyor.

Hindistan yerli firmaları korumak için ihracatı kıstı

6,9 milyon tonla dünyanın beşinci büyük az hammadde rezervine sahip olan Hindistan, bu kapasitesine karşın global arzın sırf yüzde 1’ini sağlıyor. Çünkü bu ülke, yüksek teknoloji uygulamalarına uygun sürece kapasitesinden mahrum. Bu nedenle Çin’den yapılan ithalata bağımlı ve bu ithalat da kısıtlamalardan etkileniyor.

Yeni Delhi idaresi; ABD, Avustralya ve Orta Asya ülkeleriyle tedarik muahedeleri yaparak bu bağımlılığı azaltmaya çalışsa da ilerleme yavaş seyrediyor. Haziran ayında Hindistan hükümeti, devlet madencilik şirketi IREL’e Japonya dâhil olmak üzere yurtdışına yapılan ihracatları durdurma talimatı verdi. Gaye, ülke içindeki üreticilere kâfi stratejik element sağlamak. 2024 yılında IREL’in çıkardığı 2 bin 900 tonluk ender hammadde ölçüsünün üçte biri Japonya’ya gönderilmişti.

G7 ülkeleri Çin’e karşı ortak adım arayışında

Yakın vadede Çin’in hâkimiyetine rakip çıkması beklenmiyor. Bu nedenle haziran ayında Kanada’da toplanan G7 önderleri, az hammadde tedarikinde yaşanabilecek krizleri öngörmek ve Çin’in uyguladığı üzere kasıtlı piyasa bozucu müdahalelere karşı ortak bir strateji geliştirmek üzere anlaştı.

G7’nin Kritik Mineraller Aksiyon Planı başlıklı dokümanında şu tabirler yer alıyor: “Ekonomilerimize yönelik bu tehdidi ve kritik mineral tedarik zincirlerimizin dayanıklılığını zayıflatan riskleri kabul ediyoruz. Bu nedenle, G7 dışındaki ortaklarımızla birlikte ekonomik ve ulusal güvenliğimizi koruyacağız.”

Yeni tedarik arayışları sürüyor

Çin’in 44 milyon tonluk az hammadde rezervlerinin akabinde Brezilya, Hindistan ve Avustralya toplamda 31 milyon tonluk potansiyele sahip. ABD Jeolojik Araştırma Kurumu’na nazaran Kazakistan’da da son devirde 20 milyon tonluk yeni rezerv bulundu.

ABD ve Avustralya, madencilik ve sürece kapasitesini artırma konusunda en ileri etaptaki ülkeler olarak öne çıkıyor. Başka ülkelerin planları ise şimdi erken ya da orta kademede; bu da 5 ila 10 yıl, çevresel onay süreçleri ve milyarlarca dolarlık yatırım gerektiriyor.

Gelecekte mümkün bir yeni kaynak da Grönland olabilir. Sert iklim şartlarına karşın ABD ve AB, bölgeyle şimdiden iş birliği mutabakatları imzaladı. 2023 yılında Grönland’ın güneyindeki Tanbreez Projesi, madencilik data sağlayıcısı Mining Intelligence tarafından dünyanın en değerli stratejik element projesi olarak sınıflandırıldı; iddiası rezervi 28,2 milyon ton.

Ancak alternatif tedarik kaynakları değerli ölçüde artana kadar Çin, bu kritik kaynakları güçlü bir araç olarak kullanmaya ve global endüstriler üzerindeki tesirini sürdürmeye devam edecek.