Rusların AB’de dondurulan varlıklarına ne olacak?

Avrupa Birliği (AB), bloke edilen Rus varlıklarının Ukrayna’ya savaş tazminatı olarak aktarılmasını tartışıyor. Rusya Merkez Bankası rezervlerinin yanı sıra, Avrupa’da milyonlarca Rus özel yatırımcının dondurulmuş menkul kıymetleri de bulunuyor. Bu kişiler yaptırım listelerinde yer almıyor, ancak paralarına ulaşmaları neredeyse imkânsız.

2015’te Moskova’da uğradığı silahlı saldırıda öldürülen Rus muhalif siyasetçi Boris Nemtzov’un kızı ve Özgürlük İçin Boris Nemtzov Vakfı’nın kurucularından Zhanna Nemtsova, aylardır bu soruna dikkat çekiyor. Nemtsova, özel yatırımcıların varlıklarının serbest bırakılması gerektiğini savunuyor ve bunun için somut adımlar öneriyor.

Rus varlıkları nasıl bloke edildi?

Rusya’daki hisse senedi ve tahvil gibi yatırım araçlarının güvenli bir şekilde tutulması ve kayıt altına alınması hizmetini, Moskova Borsası’na bağlı Ulusal Takas Deposu (NSD) sağlıyor. Ukrayna savaşından önce Rus yatırımcılar, yabancı menkul kıymetlere de kolaylıkla erişebiliyordu.

Ancak yabancı varlıklarla yapılan işlemlerde NSD yalnızca aracı konumundaydı; kıymetlerin kendisi ise çoğunlukla iki Avrupa saklama kuruluşunda tutuluyordu: Belçika merkezli Euroclear ve Lüksemburg merkezli Clearstream. Böylece Rus yatırımcıların neredeyse tüm işlemleri bu iki kurum üzerinden gerçekleşiyordu. Birçok yatırımcı, sistemin bu şekilde işlediğini 2022 baharında öğrendi.

Ancak iş işten çoktan geçmişti ve artık hiçbir işlem yapılamıyordu. Hesaplar, Rusya Merkez Bankası rezervleri ve yaptırım altındaki kişi ve kuruluşların varlıklarıyla birlikte donduruldu. Böylece özel yatırımcılar fiilen bu durumun “rehinleri” haline geldi.

Euroclear ve Clearstream, savaşın başlamasının hemen ardından, Mart 2022’de NSD ile iş birliğini sonlandırdı. Gerekçe, Rusya Merkez Bankası’nın yerli aracı kurumlara yabancı müşteriler adına menkul kıymet satma yasağı getirmesiydi. Haziran ayında iki kurumun bu kararı Avrupa Komisyonu tarafından da teyit edildi. AB’nin altıncı yaptırım paketi, Avrupa kuruluşlarının NSD ile iş birliği yapmasını açıkça yasakladı.

Kaç yatırımcı etkilendi?

Ne Rus ne de Avrupalı yetkililer dondurulan özel varlıklara ilişkin resmi verileri açıkladı. Geçmişte alım-satım işlemlerine aracılık eden kuruluşlar da bilgi paylaşmıyor. Ancak tahminlere göre, Avrupa’da bloke edilen toplam Rus varlıklarının, Merkez Bankası rezervleri dâhil, yaklaşık 210 milyar euro olduğu değerlendiriliyor. Bunun 185 milyar eurosu Euroclear’da tutuluyor.

Rus yetkililere göre, dünya genelinde ise bloke edilen Rus tüzel kişi ve bireylere ait toplam varlık 5,7 trilyon ruble civarında. Bunun yüzde 20’sinin özel kişilere ait olduğu tahmin ediliyor. Güncel kurla bu miktar yaklaşık 12 milyar euroya denk geliyor.

Kesin yatırımcı sayısı ise belirsiz. Maliye Bakanı Anton Siluanow 3,5 milyon kişiden söz ederken, Rusya Merkez Bankası bu sayıyı 5 milyon olarak veriyor. Bu farkın nedeni, ikinci tahminin yatırım fonları üzerinden dolaylı yatırım yapanları da kapsaması olabilir. 12 milyar euroyu 5 milyon kişiye böldüğümüzde, ortalama yatırımcı başına yaklaşık 2 bin 400 euro düşüyor.

Bir Rus aracı kurumu, Zhanna Nemtsova’ya müşterilerinin çoğunun Rusya’daki ortalama iki maaşten biraz fazlasına denk düşen 200 bin ruble civarında dondurulmuş varlığı olduğunu söyledi.

Varlıklar nasıl geri alınabilir?

Yaptırım listelerinde yer almayan yatırımcılar teorik olarak varlıklarını geri almayı deneyebilir. Ancak bunun için Euroclear’ı denetleyen Belçika Maliye Bakanlığı’ndan özel lisans almak gerekiyor. Eğer varlıklar Clearstream’deyse başvurunun Lüksemburg makamlarına yapılması gerekiyor.

Fakat hukuki destek almadan süreci yürütmek neredeyse imkansız. Dava masrafları da çoğu zaman bloke edilen tutarların katbekat üzerine çıkıyor. Zhanna Nemzowa’nın DW’ye yaptığı açıklamaya göre, bir yatırımcı hem Euroclear hem Clearstream’ten onay alabilmek için 60 bin euro harcamış.

Sürecin zorluğuna dikkat çeken, Rusya merkezli yatırım şirketi Alfa Capital’den kıdemli danışman Aleksey Klimyuk, başvuru sahibinin, varlıkların yasal sahibi olduğunu kanıtlaması ve yaptırımlara tabi olmadığını garanti eden bir kefil bulması gerektiğini belirtiyor. Ayrıca kişinin Avrupa, İsviçre, İngiltere veya ABD’de bir yatırım hesabı da bulunmalı, çünkü Rusya’daki hesaplara para transferi yapılamıyor.

Üstelik oturma izni olmadan bu hesapların açılması da mümkün değil. Brussels Signal adlı haber platformuna göre, Belçika’da geçen yıl bin 214 lisans başvurusu yapıldı, bunlardan sadece 232’si onaylandı. Başvuru sahiplerinin çoğu çifte vatandaşlığa sahip kişilerdi.

Zhanna Nemtsova bu duruma dikkat çekerek, “Zenginlerin çıkarlarını savunduğum düşünülüyor ama tam tersine, mevcut sistem aslında onların çıkarlarını koruyor. Benim istediğim ise bu (fonları) daha erişilebilir hale getirmek” diyor.

Bundan sonra süreç nasıl olacak?

Nemzowa’ya göre, öncelikle bu konunun kamuoyunda görünür hale gelmesi gerekiyor. Avrupa’daki karar vericilerin, yaptırımların kapsamını tam olarak kavrayamadığını ve konunun medyada neredeyse hiç yer almadığını belirtiyor.

Bir sonraki adım olarak, AB’nin bloke edilmiş varlıkların envanterini çıkarması gerektiğini savunuyor. Böylece hangi kısmının yaptırım listelerinde olmayan özel yatırımcılara ait olduğu belirlenebilir. Ardından Belçika ve Lüksemburg, pahalı avukatlara erişimi olmayan yatırımcılar için basitleştirilmiş bir prosedür oluşturmalı.

Ancak Nemtsova’ya göre, bu kolaylaştırmadan büyük olasılıkla yalnızca Avrupa’da oturma izni veya vatandaşlığı bulunan kişiler yararlanabilecek. Diğerleriyse muhtemelen savaş bitene ve yaptırımlar kaldırılana kadar beklemek zorunda kalacak.

Rusya Merkez Bankası’na ait bloke edilmiş rezervlerin kaderi ise Avrupa Komisyonu’nun elinde. Komisyon temsilcisi, DW’nin özel yatırımcıların varlıklarının da gündemde olup olmadığı yönündeki sorusuna yanıt vermekten kaçınarak, bunun şu an için “varsayımsal bir senaryo” olduğunu söyledi.

Varlıkların çoğunu ABD şirketlerine ait hisseler oluşturuyor

Her ne kadar dondurulmuş varlıkların ayrıntıları açıklanmamış olsa da, bunların büyük ölçüde Rus yatırımcılar arasında popüler olan Amerikan menkul kıymetlerinden oluştuğu açık.

DW’nin incelediği 2021 yılına ait aracı kurum verilerine göre, en çok talep gören hisseler Alphabet (Google), Apple, Boeing, Intel, Meta, Microsoft ve Tesla ile Çinli Alibaba ve Baidu şirketlerine ait.

ABD hisselerinin serbest bırakılabilmesi için, ABD Hazine Bakanlığı’na bağlı Yabancı Varlıklar Kontrol Ofisi’nden (OFAC) lisans alınması gerekiyor. Ancak Rus haber portalı RBC’ye göre, bugüne kadar OFAC hiçbir başvuruyu onaylamadı.