Rusya-Azerbaycan bağlantılarında yeni periyot: Moskova-Bakü tansiyonu neden tırmanıyor?

Rusya ile Azerbaycan ortasındaki ilgiler, son devirde tekrar önemli bir tansiyon sınırına dönüştü. Geçmişten bugüne uzanan tarihî hesaplaşmalar, Dağlık Karabağ çatışmaları, güç rekabeti ve son krizler, iki ülkenin bağlantılarında “zoraki denge” periyoduna işaret ediyor. Sovyet mirasından günümüze, vakit zaman müttefiklik manzarası verse de karşılıklı güvensizlik daima varlığını korudu. İşte, Rusya-Azerbaycan alakalarının tarihî gelişimi…

RUSYA-AZERBAYCAN İLGİLERİNİN TARİHÎ MİRASI

Azerbaycan toprakları, 19. yüzyılın başlarında Rus İmparatorluğu’na katıldı; 1800’lerde Rusya ile İran ortasında imzalanan Gülistan (1813) ve Türkmençay (1828) mutabakatlarıyla bugünkü Azerbaycan’ın bulunduğu kuzey Aras ırmağı havzası Rus egemenliğine girdi. Rus Çarlığı’nın yıkılışının akabinde Azerbaycan kısa bir bağımsızlık tecrübesi yaşadı (1918-1920), fakat Kızıl Ordu’nun Bakü’ye girmesiyle Sovyetler Birliği’ne ilhak edildi. Sovyet periyodunda Azerbaycan Moskova’nın denetiminde kaldı ve bu periyotta oluşan merkezi otoriteye bağlılık, bağımsızlık isteklerini bastırdı.

1980’lerin sonunda Sovyetler Birliği dağılırken Azerbaycan’da bağımsızlık yanlısı hareket güçlendi. Moskova idaresi bu hareketi durdurmak için 20 Ocak 1990’da sert bir askeri müdahalede bulundu. Tarihe “Kara Ocak” faciası olarak geçen bu olayda, Sovyet ordusunun Bakü’de sivillere ateş açması sonucu birkaç gün içinde 200’ün üzerinde kişi hayatını kaybetti, en az 700 kişi yaralandı. Bu kanlı baskın, Azerbaycan halkının hafızasında derin bir travma yaratarak Moskova’ya karşı güvensizliği pekiştirdi ve bağımsızlık gayretini daha da güçlendirdi. Hakikaten, Sovyetlerin dağılmasından çabucak sonra 1991’de Azerbaycan tekrar bağımsızlığını ilan etti.

BAĞIMSIZLIK SONRASI BİRİNCİ YILLAR VE SİYASİ İLİŞKİLER

SSCB’nin çöküşüyle 1991’de bağımsızlığını kazanan Azerbaycan, birinci yıllarında Moskova ile inişli çıkışlı bağlar yaşadı. İlk devlet başkanı Ayaz Mutallibov döneminde Bakü idaresi Moskova’ya yakın bir siyaset izlemeye çalıştı. Lakin Dağlık Karabağ bölgesinde Ermeni güçlerinin gerçekleştirdiği Hocalı Katliamı (Şubat 1992) üzere olaylar sonrasında Mutallibov iktidardan düştü. Yerine gelen Ebulfez Elçibey yönetimi ise açık halde Rusya aksisi ve milliyetçi bir çizgi benimsedi; bu durum Bakü-Moskova bağlantılarında sert bir soğumaya yol açtı.

Elçibey’in sadece bir yıl süren iktidarında Azerbaycan, Rusya’nın bölgedeki tesirine aralıklı durdu ve bu siyaset Rusya’yı rahatsız etti. Hakikaten 1993’te Elçibey hükümeti zayıflayınca, Sovyet periyodunun eski KGB yöneticilerinden Haydar Aliyev iktidarı devraldı; Aliyev Moskova ile münasebetleri tekrar düzeltme yoluna gitti. Cumhurbaşkanı Aliyev, Rus başkan Vladimir Putin’le paylaştığı istihbarat geçmişinin de tesiriyle, Rusya ile daha istikrarlı ve sıcak bağlantılar kurmaya ehemmiyet verdi.

Bu devirde Rusya, Azerbaycan üzerindeki nüfuzunu korumak hedefiyle çeşitli adımlar attı. Azerbaycan ise bir yandan bağımsız bir dış siyaset izlemeye çalışırken bir yandan da Rusya’yı büsbütün karşısına almamaya itina gösterdi. Lakin 1990’ların başındaki Dağlık Karabağ Savaşı, iki ülkenin münasebetlerine en çok tesir eden problem olarak öne çıktı.

DAĞLIK KARABAĞ ÇATIŞMASI GÖLGESİNDE AZERBAYCAN VE RUSYA

Sovyetler Birliği’nin dağılma sürecinde, Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ bölgesindeki Ermeni ayrılıkçı hareket alevlendi. 1988’de başlayıp Azerbaycan ile Ermenistan’ı karşı karşıya getiren Birinci Dağlık Karabağ Savaşı (1991-1994), on binlerce can kaybına ve Azerbaycan topraklarının %20’sinin Ermeni güçlerince işgaline yol açtı. Moskova resmi olarak tarafsızlığını ilan etse de, fiiliyatta Ermenistan’a ekonomik yardımlar yaptı ve silah sevkiyatında bulundu; ayrıyeten Rus ordusu Ermenistan’da bir üs bulundurarak teminat sağladı. Devrin gözlemcilerine nazaran, bilhassa Azerbaycan’daki Elçibey hükümetinin Rusya zıddı tavrı nedeniyle Kremlin, Erivan’la askeri alanda yakınlaşarak Bakü’ye baskı uygulamayı tercih etti. Bu durum, 1990’lardaki savaş müddetince Azerbaycan’da Moskova’ya karşı güvensizliği artıran etkenlerden biri oldu.

1994’te Rusya’nın da arabuluculuk yaptığı Bişkek Protokolü ile bir ateşkes sağlanıp savaş sona erdi, fakat Dağlık Karabağ sorunu donmuş bir çatışma olarak kaldı. Bu süreçte Rusya, barış görüşmelerinde AGİT Minsk Kümesi eşbaşkanı olarak yer alsa da kalıcı bir tahlil üretilemedi. Kremlin idaresi, tahlilsiz Karabağ meselesini hem Bakü’ye hem de Erivan’a nüfuz edebilmek için bir koz olarak elinde tutuyordu.

2010’larda Azerbaycan, artan petrol gelirleriyle ordusunu güçlendirmeye başladı ve dengeyi kendi lehine çevirmeye yönelik adımlar attı. İkinci Dağlık Karabağ Savaşı olarak anılan ve 27 Eylül 2020’de patlak veren çatışmalarda, Azerbaycan ordusu Türkiye’den satın aldığı SİHA’ların ve yeni silahların dayanağıyla Karabağ’da kıymetli kazanımlar elde etti. Rusya, Ermenistan ile müttefiklik mutabakatı (KGAÖ) olmasına karşın bu savaşta direkt müdahalede bulunmamayı seçti. Uzmanlar, Rusya’nın 2018’de Ermenistan’da yaşanan hükümet değişikliği (Kadife Devrim) sonrası Erivan idaresine duyduğu güvensizlik ve Azerbaycan’la o periyotta geliştirdiği ekonomik bağlar nedeniyle, bu çatışmada görece tarafsız kaldığını belirtiyor. 44 gün süren savaş sonunda Rusya’nın arabuluculuğuyla Kasım 2020’de imzalanan üçlü bildiriyle ateşkes sağlandı; Azerbaycan işgal altındaki topraklarının büyük kısmını geri alırken, Rusya muahede gereği yaklaşık 2.000 askerlik bir barış gücünü Karabağ bölgesine konuşlandırdı.

EKONOMİK İLGİLER VE ENERJİ

Haydar Aliyev’in 1993’te iktidara gelmesinden sonra iki ülke ekonomik alanda yakınlaştı; Aliyev’in oğlu İlham Aliyev periyodunda de Rusya-Azerbaycan ticareti gelişti. Rusya, Azerbaycan’ın en büyük ticaret ortaklarından biri oldu. Bilhassa güç ve tarım alanında ağır işbirliği kelam konusu: Azerbaycan kendi petrol ve doğal gazını Batı pazarlarına ihraç ederken, iç tüketim gereksinimini karşılamak için Rusya’dan da doğal gaz ve petrol satın aldı.

Enerji denklemi, iki ülke münasebetlerindeki en kritik alanlardan biri. Azerbaycan 2006’da Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru çizgisini ve sonraki yıllarda TANAP-TAP doğal gaz sınırlarını devreye sokarak güç ihracatında Rusya’yı baypas eden rotalar geliştirdi. Avrupa Birliği, Rusya-Ukrayna savaşı sonrasında Moskova’ya güç bağımlılığını azaltma gayretiyle Azerbaycan’la işbirliğini yeterlice artırdı. 2022’de AB Komisyonu Başkanı Ursula von der Leyen ile Cumhurbaşkanı Aliyev, 2027’ye kadar Azerbaycan’dan Avrupa’ya gaz akışını iki katına çıkaracak bir mutabakat imzaladı. Bu kapsamda Azerbaycan, 2023 prestijiyle AB’ye en büyük dördüncü doğalgaz tedarikçisi pozisyonuna yükseldi. Moskova açısından Azerbaycan’ın Avrupa’ya gaz satışı, kendi pazar hissesini tehdit eden bir atılım olarak görülse de, Rusya bir yandan da Bakü ile güç alanında ortak çıkarlar arayışında. Hakikaten Rus Gazprom şirketi ile Azerbaycan devlet güç şirketi SOCAR, 2022’de güç işbirliğini derinleştirmek ve gaz alışverişini artırmak üzere stratejik muahedeler imzaladı

SON DEVİRDE ARTAN TANSİYONLAR TASA UYANDIRIYOR

Son yıllarda Rusya-Azerbaycan bağlantıları, Karabağ sıkıntısının yeni istikrarı ve Ukrayna savaşı üzere etkenlerin gölgesinde tekrar sınanıyor. 2024 sonlarından itibaren iki ülke ortasındaki tansiyon tırmandıran ardışık olaylar yaşandı. 25 Aralık 2024’te Azerbaycan Hava Yolları’na ilişkin J2-8243 sefer sayılı yolcu uçağı, Bakü’den Rusya’nın Çeçenistan bölgesi başşehri Grozni’ye uçuşu sırasında düşerek 38 kişinin vefatına yol açtı. Azerbaycan makamları, uçağın rotadan sapıp Hazar Denizi üzerinden Kazakistan’ın Aktau kentine mecburi iniş yapmaya çalışırken düştüğünü, bunun nedeninin ise uçağın Rusya hava savunma sistemlerince ezkaza vurulması olduğunu açıkladı. Olay sonrası Kremlin, Vladimir Putin’in Cumhurbaşkanı Aliyev’i arayarak “Rus hava alanında meydana gelen trajik hadise” için özür dilediğini duyurdu.

2025 yılı bahar aylarında tansiyon tırmanmaya devam etti. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, klâsik olarak Moskova’da düzenlenen 9 Mayıs Zafer Günü askeri geçidine bu kere katılmadı; yerine birebir gün Karabağ’da Azerbaycan denetimine yeni geçen bölgelerdeki merasimlerde uzunluk gösterdi. Aliyev’in Moskova’ya gitmemesi Rus basınında “sadakatsizlik” olarak eleştirilirken, Azerbaycan medyası da Rusya’yı tarihi nankörlükle suçlayan yayınlar yaptı. Haziran 2025 sonunda ise karşılıklı iç güvenlik operasyonları krizi yeterlice derinleştirdi. 27 Haziran 2025’te Rus güvenlik güçleri (FSB ve polis), Rusya’nın Yekaterinburg kentinde yaşayan birtakım Azerbaycanlı iş insanlarının konutlarına baskınlar düzenledi. Rus makamları bu operasyonu “geçmiş yıllara ilişkin birtakım cinayetlerin soruşturulması” münasebetine dayandırsa da, baskın sırasında Hüseyn ve Ziyaddin Safarov kardeşler isimli iki Azerbaycanlı kuşkulu gözaltında hayatını kaybetti, birkaç Azerbaycanlı da ağır yaralandı.

Bu olayın çabucak akabinde Azerbaycan tarafı da misilleme sayılabilecek adımlar attı. 30 Haziran 2025’te Bakü’de Rusya devletine bağlı yayın yapan Sputnik Azerbaycan haber ajansının ofisine Azerbaycan polisi baskın düzenledi. Maskeli özel timler, Sputnik’in Azeri çalışanlarını ve yöneticilerini “yasadışı faaliyet” suçlamasıyla gözaltına aldı; birebir gün ülkede çalışan kimi Rus asıllı bilişim uzmanları da uyuşturucu ve siber kabahat savlarıyla tutuklandı. Gözaltına alınan Rus vatandaşlarının darp edilmiş formda medyaya yansıyan manzaraları, Moskova’da infiale yol açtı. Aralık 2024’ten bu yana iki önderin kamuoyuna yansıyan bir görüşme gerçekleştirmemiş olması, münasebetlerde tepe diplomasisinin de askıya alındığını gösteriyor.